Brzóza

Kościół par. pw. św. Bartłomieja, 1856, nr rej.: 281/A z 16.10.1956, 320/A z 15.06.1967 oraz 34/A z 25.04.1980

Dzwonnica, nr rej.: j.w.

Zabytkowy kościół parafialny pochodzi z połowy XIX w. Zespół kościelny usytuowany jest w centralnej części wsi przy drodze krajowej nr 48 prowadzącej z Kozienic do Głowaczowa. Pierwsze wzmianki pisane o kościele pochodzą z 1529 r. Drewniany kościółek parafialny pw. św. Bartłomieja Apostoła został spalony w 1656 r. podczas najazdu Szwedów na Polskę. Niedługo po tym, w 1660 r. król Jan Kazimierz zezwolił na czerpanie materiału z lasów królewskich na wybudowanie nowego kościoła, który postawił i wykończył ks. Grzegorz Rojek. W 1661 r. obok świątyni została postawiona dzwonnica. Przez lata kolejni proboszczowie parafii uzupełniali i fundowali wyposażenie kościoła, który popadał jednak w coraz gorszy stan. Kolejne ważne wydarzenia z dziejów kościoła brzózkiego pochodzą z 1773 r. Nie jest do końca wyjaśnione, czy wówczas poprzedni kościół został znacznie przebudowany i powiększony, czy powstał zupełnie nowy kościół zbudowany przez miejscowego plebana ks. Jakóba Górskiego.

6 października 1845 r. gwałtowny pożar spalił znaczną część Brzózy, w tym drewniany kościół, plebanię, dzwonnicę. Przez następnych 11 lat nabożeństwa odbywały się w murowanym skarbczyku i dobudowanej, drewnianej “szopie”. Fundatorem obecnego kościoła był ówczesny właściciel Brzózy, carski generał Adam Ożarowski. Projekt kościoła, stylem nawiązującego do późnego gotyku angielskiego wykonał inż. arch. Ignacy Leopold Essmanowski.

Kamień węgielny (składający się z 10 pamiątkowych cegieł z wyrytymi imionami, nazwiskami oraz godnością fundatorów, duchownych, rządcy dóbr z żoną i budowniczego z żoną) pod budowę poświecono i wmurowano 7 maja 1854 r. Świątynie budowano i wykańczano przez 2 lata. W 1866 r. bp Michał Józef Juszyński konsekrował kościół. Z tego czasu do dziś zachował się ogólny wygląd gmachu i większość wyposażenia świątyni.

Kościół ma 39 m długości, prawie 15 m szerokości. Wejście do kościoła stanowią wielkie drzwi modrzewiowe, nad którymi znajduje się kartusz z herbem Ożarowskich. Wyżej napis “ERECTUM EST AD 1856” oraz motyw słoneczny.

Bardzo ciekawie przedstawia się zachowane do dziś wyposażenie kościoła. Stanowi je ołtarz główny oraz dwa ołtarze boczne (pierwotnie były cztery) i chrzcielnica z poł. XIX w. wybudowane specjalnie na potrzeby kościoła, jak również bogato zdobione, barokowe wyposażenie z poł. XVII w. – w większości pozyskane z opactwa cystersów w Oliwie. Wśród nich znajdują się finezyjna, drewniana ambona i cykl płaskorzeźb z 1635 r. dłuta Andrzeja Goetckena.

Od chwili wybudowania kościół był wielokrotnie remontowany i restaurowany. Pierwsze prace naprawcze dokonano jeszcze pod koniec XIX w., podczas I wojny światowej świątynię zdewastowały wojska niemieckie, czasowo zamieniły na stajnię dla koni a później na szpital polowy. Po wojnie poważny remont miał miejsce dopiero w latach 1927-1929, kolejna restauracja została wykonana w 1937 r. Pod koniec II wojny światowej został poważnie zniszczony, po czym wstępnie odbudowany w latach 1945-1948.

Skarbczyk, ob. kaplica pw. MB Królowej Różańca Świętego, ul. Radomska, 4 ćw. XVIII, nr rej.: A-1073 z 21.05.2012

Między 1778 a 1794 r. do dawnego kościoła drewnianego w Brzózie został dobudowany murowany skarbczyk z fundacji Piotra Alkantary Ożarowskiego, w którym przechowywano bogate wyposażenie liturgiczne. W 1845 r. drewniany kościół, dzwonnica i plebania spłonęły podczas pożaru Brzózy. W ocalałym skarbczyku, do którego dobudowano szopę, przez kolejne lata odprawiano nabożeństwa.
Obecnie, dawny skarbczyk pełni funkcję kaplicy p. w. Królowej Różańca Świętego. Upamiętnia pochowanych zmarłych na cmentarzu przykościelnym w latach 1529-1872 r., przy dawnym kościele parafialnym w Brzózie.

Budynek kaplicy-skarbczyka został wzniesiony w stylu klasycystycznym. Jest jedynym, materialnym zachowanym elementem dawnego zespołu kościelnego (kościoła drewnianego) w Brzózie, funkcjonującego do połowy XIX w. W 2012 roku został wpisany do rejestru zabytków Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków.

Park pałacowy, XVIII, nr rej.: 628 z 17.12.1957 oraz 293/A/85 z 19.07.1985

W byłym parku przypałacowym (z XVIII w.) zachowały się pozostałości altany i stawy na Brzósce.

Spichrz folwarczny, poł. XIX, nr rej.: 384/A z 15.05.1988

Spichlerz folwarku Ożarowskich – Spichlerz folwarczny z XIX w. rodziny Ożarowskich, później Heydlów w Brzózie k. Kozienic. W czasach PRL-u należał do PGR-u. Obecnie ten i pozostałe budynki na które składają się garaże, hala oraz obory stoją opuszczone. Główny budynek posiada kilka pięter.

Głowaczów

Cmentarz rzymsko – katolicki (najstarsza część, z nagrobkami), 1 poł. XIX, nr rej.: A-1243 z 6.05.2014

Cmentarz grzebalny założony został w 1 poł. XIX w. Usytuowany jest przy drodze Głowaczów-Leżenice, ok. 100 m na wschód od kościoła parafialnego.
Najstarsza jego część (południowo – zachodnia) wraz z bramą główną z 1911 r, została wpisana do rejestru zabytków w dniu 6 maja 2014 r. Stanowi materialny dokument dziejów parafii i miejscowości, tym cenniejszy, że z powodu działań wojennych w latach 1939-45, zniszczonych zostało wiele historycznych obiektów w Głowaczowie.

Wśród pochowanych na cmentarzu znajdują się osoby zasłużone dla Głowaczowa: powstańcy styczniowi, żołnierze, miejscowi księża, dziedzice Głowaczowa i Leżenic (rodzina Boskich, Ostrorogów). Najstarszy jest murowany nagrobek Barbary i Andrzeja Boskich z pierwszej połowy XIX wi. w formie krzyża na cokole. Na szczególną uwagę zasługują: żeliwny nagrobek ks. Władysława Barcińskiego z 4 ćw. XIX w., granitowy nagrobek Henryka Ostroroga z początku XX w. z oryginalnie ukształtowanym obeliskiem oraz nagrobek Karola Dunin Wąsowicza z 4 ćw. XIX w. w formie steli architektonicznej z piaskowca. Po stronie południowej alei głównej zlokalizowana jest kaplica Cecylii Dobieckiej z 4 ćw. XIX w. Wiele nagrobków posiada ślady postrzałów, powstałe we wrześniu 1939 roku w trakcie „bitwy o Głowaczów”. Po stronie północnej od alei głównej znajduje się zbiorowa kwatera Żołnierzy Polskich 13 Dywizji Piechoty Strzelców Kresowych, poległych podczas II wojny światowej 9-10 września 1939 roku.

Wólka Brzózka

Park „Grądy” nr rej.: 425/A z 15.03.1990

Data lub czas powstania 1860 r. (XIX w.)

Źródło:
Starostwo Powiatowe w Kozienicach
kozienicepowiat.pl/powiat-kozienice/dziedzictwo-kulturowe/zabytki