Garbatka-Letnisko

Leśniczówka, drewn., ul. Krasickiego, 1926, nr rej.: A-1008 z 11.02.2011

Leśniczówka ul. Krasickiego została wybudowana w 1926 roku (decyzję o wzniesieniu willi podjęto już w 1921 roku) w stylu zakopiańskim. Projekt sporządził inżynier architekt Antoni Boretti, a jego realizację wykonali górale z okolic Zakopanego. Jest to budynek piętrowy na planie krzyża o powierzchni użytkowej willi 481m2 oraz 2687m3 powierzchni kubatury. Od momentu powstania, do końca 1972 roku budynek był siedzibą Nadleśnictwa Zwoleń, później willa pełniła rolę mieszkania pracowniczego. W 2005 r. został sprzedany byłym pracownikom Lasów Państwowych.

Żytkowice

Pomnik-Maulozeum Legionistów w Żytkowicach

Pomnik-mauzoleum znajduje się około 400 m na zachód od stacji kolejowej Żytkowice w gm. Garbatka-Letnisko. Można do niego także dojść leśną drogą, skręcając w lewo od szosy Garbatka-Laski, o odpowiednim kierunku informuje nas prowizoryczna tabliczka informacyjna.
Zabytkowe mauzoleum legionistów w Żytkowicach jest wyjątkowym miejscem, ponieważ wśród wielu cmentarzy wojennych jest jedyną nekropolią ulokowaną w miejscu bitwy stoczonej przez żołnierzy polskich w tym okresie. Zamiar zbudowania cmentarza wojennego w tym miejscu powstał już w 1918 r., kiedy to władze austro-węgierskie opracowały odpowiedni projekt cmentarza, w którym przewidziano oddzielna kwaterę dla poległych i zmarłych z ran legionistów. W dokumentach określany był on wówczas jako “Kriegerfriedhof bei Anielin n° 13”. Projekt ten nie został jednak zrealizowany.

Obiekt związany jest z bojami toczonymi pod Anielinem-Laskami w dniach 22-26 października 1914 r. w ramach walk o Twierdzę Iwanogród (Dęblin). W walkach tych brał udział 1 Pułk Legionów Polskich, wchodzący w skład 46 austriackiej dywizji obrony krajowej. Opis i okoliczności walk, dzięki bogatej bibliografii jest dobrze znany. Warto wspomnieć, że polskimi oddziałami dowodził Józef Piłsudski, a w walkach brało udział wielu późniejszych generałów oraz wysoko postawionych wojskowych w tym przyszli Marszałkowie Polski – Edward Rydz Śmigły i Michał Rola Żymierski. Podczas walk na tym terenie poległo około 250 legionistów, których miejscowa ludność chowała w oddzielnych kwaterach na polu bitwy, bądź w masowych mogiłach np. w lesie na południe od wsi Laski. Dopiero po odejściu z terenów Królestwa Polskiego Rosjan, okupacyjne austriackie władze wojskowe rozpoczęły planowe zbieranie poległych i chowanie ich na cmentarzach wojennych w Brzustowie, pod Zagwożdżonej (część obecnych Pionek), Janusznie i Policznie. Jednak na polu bitwy pozostały jeszcze szczątki wielu poległych legionistów. Juz w odrodzonej Rzeczypospolitej okoliczna ludność zaczęła zwracać na to coraz większą uwagę odpowiednim władzom. Problem był tym większy, że ziemia, w której chowano poległych jest bardzo piaszczysta i z roku na rok warunki atmosferyczne powodowały odsłanianie ludzkich kości i fragmentów umundurowania. Wobec powyższego w 1930 r. Związek Legionistów Polskich oddział w Radomiu wystąpił do Urzędu Wojewódzkiego w Kielcach z wnioskiem o niezwłoczne zajęcie się nieuporządkowanymi mogiłami oraz do Wojskowego Biura Historycznego z prośbą o rozpoznanie terenu.

Zapoczątkowane w 1930 r. działania doprowadziły do zbadania terenu, przeprowadzenia ekshumacji i przeniesienia szczątków poległych oraz do wybudowania mauzoleum w Żytkowicach. Głównym organizatorem budowy mauzoleum został Dyrektor Naczelny Państwowej Wytwórni Prochu w Pionkach, uczestnik bitwy pod Anielinem-Laskami – dr Jan Prot. Utworzony został “Komitet urządzenia cmentarza legionistów polskich poległych w 1914 r. Pod Laskami i Anielinem”, któremu przewodniczyli Czesław Kowalski – starosta powiatu kozienickiego oraz dr Jan Prot. Kosztorys przekopania pobojowiska i budowy pomnika-mauzoleum opiewał na kwotę 15 500 zł. Projekt obiektu opracował inż. arch. Stanisław Klonowski z Kielc, budowę nadzorował inż. arch. Aleksander Boberski. Podczas prac ekshumacyjnych trwających około 6 miesięcy przebadano około 4000 m kw. Ziemi. Oprócz znalezionych wówczas szczątków legionistów, w mogile umieszczono zwłoki legionistów pochowanych wcześniej na wspomnianych cmentarzach: pod Laskami, w Brzustowie, pod Zagożdżonem, w Janusznie-Bóbku i pod Policzną. Na mogile wybudowano pomnik, który z wielką pompą, w obecności m.in. gen. Składkowskiego, Walerego Sławka, gen. Tokarzewskiego, biskupa Jasińskiego, odsłonięto 19 listopada 1933 r.

O lokalizacji mauzoleum zdecydowało największe nasilenie walk, które miało miejsce na terenie torów kolejowych i położonej obok stacji kolejowej.
We wnęce północnej, na głównej płycie pamiątkowej znajdują słowa:

†
D.O.M.
TU ŚPIĄ SNEM WIECZ-
NYM ŻOŁNIERZE 1-SZEJ
BRYGADY LEGIONÓW,
POLEGLI W WALCE
O NIEPODLEGŁOŚĆ
POLSKI
POD
ANIELINEM I LASKAMI
22.X-26.X
1914 ROKU.
OBYWATELE
WOLNEJ RZECZYPOSPOLITEJ
POLSKIEJ
1933 R.

We wnękach trzech pozostałych znajdują się tablice z nazwiskami i pseudonimami poległych legionistów oraz jako memento słowa pieśni legionowej. We wnęce z zachodniej strony znajdują się nazwiska poległych legionistów z I i V Batalionu i słowa: „ŚPIJ KOLEGO W CIEMNYM GROBIE NIECH SIĘ POLSKA PRZYŚNI TOBIE”. Następna płyta pamiątkowa (południowa) ze słowami „BÓG I OJCZYZNA”, poświęcona jest legionistom III Batalionu i około 100 nieznanym legionistom. Wschodnia wnęka poświęcona jest poległym legionistom III Batalionu ze słowami: „Z TRUDU WASZEGO I ZNOJU POLSKA POWSTAŁA BY ŻYĆ”.

Źródło:
Starostwo Powiatowe w Kozienicach
kozienicepowiat.pl/powiat-kozienice/dziedzictwo-kulturowe/zabytki